Submisaun ba Komisaun C Parlamentu Nasionál Republika Demokratika Timor-Leste

La’o Hamutuk The Timor-Leste Institute for Development Monitoring and Analysis Rua dos Martires da Pátria, Bebora, Dili, Timor-Leste P.O. Box 340, Phone: +670 332 1040 or +670-7234330 Email: info@laohamutuk.org Website: www.laohamutuk.org Submisaun ba Komisaun C Parlamentu Nasionál Republika Demokratika Timor-Leste Husi La’o Hamutuk Kona-ba Ezboso Lei Anti-Korupsaun 16 Junhu 2011 Conteudo Introdusaun ....................................................................................................................................................... 2 Korupsaun parte husi Malisan Rekursu ............................................................................................................ 2 Importansia atu estabelese standar prevensaun ne’ebe maka’as. .................................................................. 3 Konflitu ba interese ........................................................................................................................................... 3 Definisaun statutu Funsionariu Publiku la klaru ............................................................................................... 4 Kodigu Penal tenke koresponde ba Lei Anti Korupsaun. .................................................................................. 4 Lei bele foka liu ba korupsaun nivel altu duke korupsaun nivel kiik. ................................................................ 5 Komentariu ba kada artigu ................................................................................................................................ 5 Observasaun badak rua ..................................................................................................................................... 6 Estadu iha direitu atu prende asset koruptor. .............................................................................................. 6 Justisa sosial .................................................................................................................................................. 6 Submisaun ba Komisaun C husi La’o Hamutuk kona-ba Lei Anti-Korupsaun 16 Junhu 2011 Pajina 2 Introdusaun La’o Hamutuk nudar organizasaun naun-governmental ida ne’ebe durante liu tinan sanulu ne’e halo analiza no monitoriza prosesu dezenvolvimentu iha Timor-Leste ho hanoin katak povo TimorLeste tenke sai nain ba nia prosesu dezenvolvimentu no ajuda estadu atu bele halo desizaun ida ne’ebe matenek atu benefisia povo Timor-Leste tomak. Durante ne’e La’o Hamutuk suporta maka’as ba estabelesimentu lejislasaun kontra korupsaun ida ne’ebe forte no efektivu liu atu asegura katak utilizasaun rekursu estadu nian tenke benefisia povo Timor-Leste, hodi prevene utilizasaun sala ba benefisia privadu. Iha biban ne’e ami hakarak mos atu hato’o ami nia agradesimentu ba Komisaun C Parlamentu Nasional ne’ebe fo oportunidade ba ami atu fo komentariu, no espera katak suzestaun sira ne’ee bele ajuda Parlamentu Nasional hodi foti deliberasaun ba benefisiu komun. Korupsaun parte husi Malisan Rekursu Atualmente, Timor-Leste pertensia ba nasaun ne’ebe depende ba rendimentu petroleum iha mundu ne’ebe iha risku ba korupsaun, nudar parte husi “Malisan Rekursu”. Situasaun ne’e lori ita atu hasoru “ekonomia rentista/rentier economy” tamba rendimentu estadu nian la mai husi atividade ekonomia povo nian, maibe mai husi transformasaun rekursu naun-renovavel ba osan dolar. Situasaun ne’e dala barak halo sidadaun sira inklui povo no politikus sira haluha hela katak osan sira ne’e lolos povo nian. Sira konsidera osan ne’e monu tun husi lalehan, tamba ne’e dala barak laiha atensaun atu kuidadu no jere osan sira ne’e ho diak. At liu tan povo ne’ebe la sente ka sofre husi preokupasaun hodi selu taxa, husik poder tomak ba estadu atu halo desizaun ba povo nia riku-soin, ne’ebe dala barak ulun-boot sira uza oportunidade ne’e atu nauk no husik povo sira moris iha pobreza. Timor-Leste nia situasaun oin seluk, tamba rendimentu estadu Timor-Leste nian laos mai husi taxa ne’ebe sidadaun sira selu kompara ho nasaun seluk ne’ebe sira nia rendimentu estadu nian mai husi taxa ne’ebe sira nia sidadaun sira selu, entaun sidadaun ida-idak iha nasaun sira ne’e iha vontade atu monitoriza no tau-matan atu hatene oinsa estadu uza osan ne’e. Aleinde ne’e, esperiensia barak hatudu ona mai ita katak nasaun dependente ba petroleum dala barak vulneravel ba korupsaun, tamba sistema enkuadramentu legal, politika ekonomia, reguladores no aprovisionamentu estadu nian ne’ebe fraku hodi fo oportunidade ba kompania mina-rai sira atu fasil fo subornu ba ofisiais estadu nian ka viola direitus lokal hodi hetan lukru. Iha industria mina-rai, lukru taxa ne’e laos osan oituan, maibe osan bo’ot, iha biliaun ba biliaun dolar ne’ebe lori tentasaun ida ne’ebe maka’as ba kompania mina-rai no ukun-nain sira atu hetan subornu ka pratika korupsaun. Dala balun, kompania sira ne’ebe halo subornu ka hetan lukru ho dalan ilegal hetan multa husi Estadu, maibe multa ne’e kiik liu husi sira nia benefisiu ne’ebe sira hetan, entaun oportunidade atu halo korupsaun sei nakloke ba sira. Ita esperiensia hela iha tinan kotuk katak ConocoPhilips ne’ebe iha tinan kotuk hetan kustu rekoperasaun ilegal husi posu teste Firebird nian iha Tasi Timor, maibe Estadu Timor-Leste fo multa deit besik tokon $20, montante ne’e hare ba hanesan “kustu atu halao negosiu ida” ne’ebe ba Conoco Philips laos problema boot ida. Submisaun ba Komisaun C husi La’o Hamutuk kona-ba Lei Anti-Korupsaun 16 Junhu 2011 Pajina 3 Tamba ne’e bainhira Timor-Leste involve tiha ona iha industria petroleu global, enkuadramentu no strutura legal lei anti korupsaun nian tenke forte no iha efektividade ida ne’ebe natoon atu ekilibru ho poder industra ekstrativu ne’ebe kanteen. Ami hare esbosu Lei Anti Korupsaun ida ne’e ladun iha forsa ne’ebe natoon no multa ne’ebe aplika iha lei ne’e kiik liu, hodi labele halo orgaun reguladores no kompania petroleum sira hodi iha onestidade atu labele involve iha pratika korupsaun. Ami suzere katak kompania mina-rai ne’ebe involve ba aktu korupsaun hanesan ConocoPhilips halo, tenke hetan sansaun boot, sansaun tenke dala sanulu husi sira nia benefisiu, entaun kompania labele halo tan aktu korupsaun, no oportunidade atu komete korupsaun sei menus liu. Importansia atu estabelese standar prevensaun ne’ebe maka’as. Tuir esbosu lei ne’e, iha mekanismu rua atu kontra korupsaun. Prevene korupsaun ho intensaun atu proteze rekursu povo nian, no ida seluk atu fo sansaun ba ema (ema: iha submisaun ne’e sei inklui individual ka instituisaun) ne’ebe involve ba aktu korupsaun. Maske mekanismu rua ne’e iha relasaun ba malu, maibe ami hanoin katak mekanismu prevensaun korupsaun mak importante teb-tebes, mekanismu rua ne’e iha diferensia ba rekizitu standar evidensia nian ne’ebe atu aplika. Atu fo sentensa ba koruptor ida, presiza rekizitu ba standar evidensia nian no Tribunal tenke hetan evidensia kulpadu “ne’ebe mai husi razaun la duvida” atu halo ida ne’e. Bainhira Tribunal seidauk fo kulpa ka sentensa lolos ba autor koruptor ida, ema ne’e sei iha direitu ba “presunção de inocência”. Infelizmente esbosu lei ne’e la konsidera problema esensial ida ne’e. Ami rekomenda katak lei Anti Korupsaun nian tenke aplika standar prevensaun ida ne’ebe maka’as ba ema ne’ebe deskunfia involve iha pratika korupsaun molok hetan desizaun husi Tribunal. Ema ne’ebe hetan tiha ona evidensia ba nia involvimentu ba aktu korupsaun nian tenke suspende husi nia kargu maske seidauk iha evidensia ne’ebe sufisiente ka seidauk iha tempu ba prosesu judisiariu nian hodi nune bele prevene atu halo tan korupsaun ida ne’ebe at liu ka bele halakon evidensia. Ami suzere katak Lei anti korupsaun tenke estabelese standar prevensaun ida ne’ebe maka’as liu, lei tenke fo dalan atu halo detensaun preventiva ida ne’ebe maka’as no suspensaun husi kargu ba ema ne’ebe iha indikasaun involve ba korupsaun molok lori ba Tribunal ho intensaun katak ema ne’ebe labele komete tan ba aktu korupsaun ka krime seluk tan. Konflitu ba interese Infelizmente esbosu lei Anti Korupsaun no Kodigu Penal la mensiona konflitu ba interese ne’ebe ami konsidera nudar aktu korupsaun, maske konflitu ba interese fo dalan ba korupsaun. No bainhira evita konflitu ba interese nian, ita bele prevene korupsaun. Lei Estatutu Funsaun Publiku Artigu 10 no 11, deit mak mensiona konflitu ba interese ne’e, maibe, infelizmente Lei Estatutu Funsaun Publiku Artigu 10 no 11 ne’e la inklui nudar Aktu Korupsaun tuir Artigu 1 Esbosu lei ne’e . Tamba ne’e, ami suzere atu aumenta Artigu 10 no 11 iha Lei Estatutu Funsaun Publiku nian nudar parte husi Artigu 1 (Aktus Korupsaun) iha Esbosu Lei Anti Korupsaun ne’e. Submisaun ba Komisaun C husi La’o Hamutuk kona-ba Lei Anti-Korupsaun 16 Junhu 2011 Pajina 4 Maske nune’e, ami hare katak Artigu 10-11 Lei Estatutu Funsaun Publiku ne’e sei iha limitasaun, ami hanoin presiza atu iha esplikasaun oinsa lei ne’e aplikavel ba servidor estadu nian iha Governu nia laran no ajensia publiku, hanesan Autoridade Nasional Petroleu, BPA, futuru Kompania Minarai Nasional no “Institutu Publiku ka “Empreza Publiku” sira seluk. Karik atu inklina Artigu 10-11 Lei Estatutu Funsaun Publiku ne’e presiza haforsa liu Artigu ne’e ka aumenta Alinea hodi spesifika relasaun seluk entre ajensia estadu no organizasaun sira ne’ebe fora husi estadu ne’ebe uza ka jere povo nia riku-soin, prosesu aprovisonamentu, kontratu projeitu nian, supervizaun ne’ebe iha vantajem atu hamosu konflitu ba interese. Definisaun statutu Funsionariu Publiku la klaru Konseitu funsionariu publiku nian tuir Lei Statutu Funsaun Publiku Artigu 3 no 4 no Kodigu Penal Artigu 302 nian hateten katak “Funsionariu Publiku” mak ema ne’ebe rekruta ka hetan nomeasaun atu hetan pozisaun ida ne’ebe permanente iha Administrasaun publiku nian” inklui Prezidente Republika, Ministru, Juizes, no Polisia ka Militar. Laiha esplikasaun klaru kona-ba statutu asesor internasional-nasional sira, ema ne’ebe servisu iha “Institutu ka Empreza Publiku” nian hanesan Autoridade Nasional Petroleu (ANP), Autoridade Bankaria no Pagamentu (ABP/BPA) no TIMOR GAP,EP ne’e tama ba kategoria funsionariu publiku nian ka lae. Tamba ne’e, ami hanoin presiza atu halo klean liu tan definisaun ba funsionariu sira ne’e iha Artigu Lei Estatutu Funsaun Publiku nian no Kodigu Penal Artigu 302 no mos Artigu 273.2 nian, hodi inklui asesores internasional-nasional no ema ne’ebe servisu iha “Institutu Publiku no Empreza Publiku”, hodi nune’e aplikasaun lei Anti Korupsaun ne’e bele aplika tomak ba entidade ne’ebe kaer funsaun atividade estadu nian. Kodigu Penal tenke koresponde ba Lei Anti Korupsaun. Maske deputadu sira iha Parlamentu hateten katak kriasaun Lei Anti Korupsaun ida ne’e atu kompleta enkuadramentu legal ne’ebe estabelese tiha ona. Maibe ami hare katak Kodigu Penal ne’ebe Artigu 1 Esbosu lei ne’e mensiona ladun koresponde ba politika kontra korupsaun nian. Artigu 292.2 Kodigu Penal taka dalan atu halo prevensaun ba korupsaun maibe fasilita koruptor ida hodi bele livre husi nia aktu ne’ebe estraga finanseiru estadu nian. Ami hanoin atu iha revizaun hodi bele fasilita posibilidade iha prosesu judisiariu ba ema ka testamunha ida hodi fo fila osan (ne’ebe konsidera mai husi subornu ka korupsaun nian) duke husik tiha livre deit sein prosesu judisiariu ida. Dala barak ema ne’ebe hakarak atu halo korupsaun la konsege ka hakarak entrega fila osan korupsaun no subornu nian bainhira nia sente katak estadu hetan tiha ona nia aktu ne’e, hodi nune’e bele salva nian, maibe iha posibilidade atu halo aktu korupsaun ida ne’ebe rapida no kuidadu liu atu ema labele nota tan. Ami hanoin negosiasaun husi investigador nian hodi konvense koruptor ida atu publika ka fo fila osan ne’ebe nia nauk la bele konsidera katak ema ne’e sei livre husi pena. Desizaun atu liberta ka fo pena ba nia tenke mai husi prosesu judisiariu ida. Aleinde ne’e, ami mos rekomenda atu halo revizaun ba Artigu 314 Kodigu Penal nian kona-ba “fraude fiscal”, atu inklui taxa petroleu no royalties (lukru) petroleum nian ne’ebe selu liu husi Autoridade Nasional Petroleu nian. No mos, multa ba kompania ne’ebe halo “fraude fiscal” nian tenke selu ho montante dala sanulu ho montante ne’ebe nia nauk, hodi nune’e kompania bele hatudu sira nia onestidade. Submisaun ba Komisaun C husi La’o Hamutuk kona-ba Lei Anti-Korupsaun 16 Junhu 2011 Pajina 5 Lei bele foka liu ba korupsaun nivel altu duke korupsaun nivel kiik. Korupsaun politiku ne’e involve ema sira ne’ebe iha poder bo’ot, politikus ka birokrata, instituisaun ka emprezariu bo’ot ho finanseiru bo’ot. Korupsaun politiku ne’e nia risku as tebtebes, aleinde halakon osan povo nian ho kuantidade bo’ot, sei kria korupsaun sistematiku ne’ebe dura ba tempu naruk, halakon futuru jerasaun foun, no violasaun direitus humanus atu prezerva sira nia poder ukun nian. Kodigu Penal Artigu 297-298 ne’e mensiona abuzu poder no forsa publika nian, maibe la fo presaun klean kona-ba prevensaun atu uza forsa publiku nian ba interese politika, hanesan Favoritism, sosa votus, harii instituisaun manipulado, impunidade extraordinariu, uza rekursu estadu nian ba interese politika ka desizaun eskluzivu. Ami suzere atu haforsa enkuadramanetu legal kontra korupsaun multa ne’ebe bo’ot ho artigu espesifiku sira ne’ebe iha relasaun ho komisaun/gratifikasaun, monopolia no privatizasaun ho intensaun atu benefisia nia an ka nia belun sira, uza legal atu fo liberdade tomak hodi esploita rekursu estadu nian. Komentariu ba kada artigu • Artigu 1 (Aktu Korupsaun). Definisaun aktu korupsaun iha artigu ne’e la kompletu, tamba la inklui Artigu 10-11 kona-ba “Konflitu ba Interese” iha Lei Estatutu Funsaun Publiku nian ne’ebe regula funsionariu publiku sira. Ami rekomenda atu inklui mos Lei Estatutu Funsaun Publiku Artigu 10-11 iha Artigu ne’e nia laran. • Artigu 4 (Pena ne’ebé bele aplika ba pesoa koletiva (kompañia)). Tuir ami nia hanoin, iha númeru 2 artigu ne’e la presiza defini kuantidade másimu pena multa nian, tanba kompañia boot ho osan barak, pena multa ho kuantidade dolár tokon ida ne’e ki’ik. Karik atu defini kedas kuantidade másimu, entaun tenke tau ho valór ne’ebé aas, hanesan tokon atus ida ($100.000.000), atu nune’e bele prevene korupsaun. Ami hanoin katak lei anti korupsaun ne’e nia objetivu laos atu haree kbiit pesoa koletiva sira ne’e natoon atu selu multa ka lae, maibé oinsa atu bele prevene sira atu involve ba aktu korupsaun. Multa liu sira nia kapasidade sei halo kompania tauk hodi labele komete ba korupsaun. • Artigu 6 (Enriquecimento Ilicito). Presiza atu haluan liu hodi nune’e bele kobre deklarasaun asset ka riku-soin inklui rendimentu husi “familia nukleu” ofisiais estadu nian iha rai-laran ka iha rai-liur, hodi nune’e bele evita uza patrimonia ka sasan estadu nian hodi hariku nia familia sira, no hafasil atu iha auditoriu ida ne’ebe efektivu. • Artigu 11 (Karakter Urjente ba Prosesu). Ne’e la nesesariu, tamba hare ba artigu ida ne’e la justu ba ema seluk nia direitu ne’ebe hetan tiha ona prizaun preventivu antes kazu korupsaun ne’e mosu, ami hanoin kazu korupsaun labele sai hanesan prioridade as liu kompara ho kazu sira seluk. Tamba ne’e ami suzere atu hasai tiha deit artigu ne’e iha Lei Anti Korupsaun • Artigu 15 (Denunsia Anonima). Ne’e ladun fo protesaun ba sasin ka ema ne’ebe fo informasaun ba publiku kona-ba aktu korupsaun ne’ebe akontese iha instituisaun estadu nia laran. Ami rekomenda katak tenke inklui protesaun ba ema sira ne’ebe fo informasaun (whistleblowers), laos deit sira ne’ebe anonymous (subar nia naran), maibe mos tenke fo protesaun ba sasin ka ema sira ne’ebe nia identidade publikamente ema hatene, hodi nune’e sira labele hetan diskriminasaun ka ameasa ba sira nia moris no sira nia empregu, lakon insentivu ka lakon Submisaun ba Komisaun C husi La’o Hamutuk kona-ba Lei Anti-Korupsaun 16 Junhu 2011 Pajina 6 promosaun tamba publika sai nia diretor ka nia ulun-boot ida nia pratika korupsaun. Ami hanoin Artigu ne’e iha relasaun ho Artigu 22 Esbosu lei ne’e. • Artigu 19; Konjelamentu no konfisku ba sasan ne’ebé suspeita orijen ilisitu. Jeralmente artigu ne’e diak, maibe ami suzere atu aumenta mos katak, bainhira ema ka kompania ida hetan ona evidensia fiksu ba nia involvimentu iha korupsaun, laos nia propriedade deit mak prende, maibe kontratu no pagamentu ne’ebe kompania ne’e hetan tenke kansela imediatamente, atu evita kontinuasaun aktu krime seluk. • Artigu 24 (Asaun Indemnizasaun). Ne’e ladun fo presaun ida ne’ebe maka’as ba autor koruptor sira hodi fo fila osan sira ne’ebe sira nauk, la fo presaun ba koruptor atu halo indemnizasaun ba estadu. Ami hanoin katak importante ba Estadu atu hetan fila fali osan sira ne’ebe koruptor sira nauk, tamba ne’e artigu ne’e tenke esplika ho klaru katak estadu bele rekopera nia osan sira ne’ebe lakon mesmu ema ne’ebe nauk ne’e hetan julgamentu, no hetan ona pena prizaun no juis la bele hetan multa ne’ebe sufisiente atu rekopera estragus. Ami mos suzere katak atu konklui evidensia husi aktu korupsaun nian tenke mai husi Juis Tribunal nian, laos deit investigador ida. Artigu ne’e mos tenke aumenta katak, kompania ne’ebe involve iha hahalok korupsaun sistematiku nian tenke fo multa ida ne’ebe maka’as. Hanesan ezemplu tuir Lei Racketeer Influenced and Corrupt Organization (RICO) iha Estadus Unidus nian ne’ebe hanaruk multa ka sansaun ida ba organizasaun ka ema ne’ebe halo krime parte organizasaun kriminal ida ne’ebe la’o dadauk maske nia hetan ona sentesa ba kazu krime seluk. Akta ne’e obriga ema ka organizasaun ne’ebe halo krime korupsaun rua durante periode tinan sanulu nia laran sei hetan multa $25,000 no hetan sentensa ba prizaun tinan 20 hodi aumenta sentensa ba krime individual nian no koruptor ida tenke fo fila montante osan dala tolu husi osan ne’ebe nia nauk. Observasaun badak rua Estadu iha direitu atu prende asset koruptor. Iha perspektiva ne’ebe diferente iha sosiedade kona-ba kontra korupsaun hodi salva rekursu estadu nian ne’ebe lakon. Iha balun rekomenda atu la presiza prende koruptor sira nia asset husi nia ona inosente sira, maibe ami hanoin katak estadu tenke iha direitu atu rekolha hotu asset ka riku-soin ne’ebe ema koruptor ida hetan, mesmu iha forma movel ka imovel. Lei tenke mensiona ho klaru katak familia ka parentes koruptor ida, inklui nia oan sira, laiha esepsaun ba nia tinan iha obrigasaun atu entrega sasan estadu nian ba estadu, maske nia rasik konsidera nia-an nudar ema inosente. Estadu mos tenke konsiente katak foti sasan illegal nian ida husi koruptor nia ona inosente ida, laos violasaun ba labarik ne’e nia direitu, maibe atu salva rekursu povo nian. Tamba koruptor ida ne’ebe nauk osan povo nian, estraga ona no viola tiha direitu labaraik rihun-ba rihun. Labarik barak mak hetan konsekuensia husi korupsaun ne’e hodi lakon oportunidade atu asesu ba kondisaun sosial ne’ebe lolos merese ba sira. Justisa sosial Ami hanoin katak presiza atu foti dalan ida ne’ebe efektivu liu hodi prevene korupsaun ba tempu naruk nia laran, hodi nue’e bele garante igualidade moris iha sosiedade. Tamba ne’e, ami suzere atu ukun nain-sira hodi konsidera katak korupsaun ne’e sei hetan prevensaun bainhira estadu bele Submisaun ba Komisaun C husi La’o Hamutuk kona-ba Lei Anti-Korupsaun 16 Junhu 2011 Pajina 7 garante katak sidadaun hotu-hotu, inklui funsionariu publiku sira, sente katak estadu tau matan hela ba sira nia interese. Tamba bainhira povo sente katak sistema estadu nian justu ba sira no sira merese atu hetan saida mak lolos sai sira nia direitu, tentasaun atu nauk publiku nia osan sei kiik liu. Maibe karik sidadaun seluk persebe katak ema riku sira no politiku nain sira hetan barak liu rekursu publiku ba sira nia-an, ema balun sei manipula sistema ba sira nia vantajem personal, hodi nauk direitu sidadaun diak sira nian ne’ebe sira lolos merese atu hetan. Obrigado barak ba atensaun no ami sei prontu atu fo informasaun ka hatan pergunta husi ita-boot sira. Ami be saran lia, Juvinal Dias Charles Scheiner Jose Pereira Peskizador La’o Hamutuk